Ne yazık ki toplumumuzda işçinin hakları ve özellikle işten çıkarılan işçinin hakları çoğu zaman işverenler tarafından göz ardı edilmekte ve işverenler tarafından çoğunlukla, işçinin sahip olduğu ve kanunen kendilerine tanınan haklardan, işçilerin yararlanmaması için büyük bir çaba sarf edilmektedir. Ancak, iş davaları genellikle işçi lehine sonuçlanmakta ve işçinin hakları yargılama aşamasında dinlenilen tanık, ücret bordroları ve diğer toplanan deliller ile birlikte karara bağlanarak, işçinin kanunen sahip olduğu haklar işçiye ödenmektedir. Peki işçinin sahip olduğu haklar nelerdir;
1) İşe İade Hakkı
İşveren iş sözleşmesini feshetmek istiyorsa, fesih bildirimini yazılı olarak yapmak ve fesih sebebini açık ve kesin bir şekilde belirtmek zorundadır. İşten çıkarılan işçi, fesih bildiriminde sebep gösterilmeden veya işveren tarafından haksız bir sebeple işten çıkarıldıysa, fesih bildiriminden itibaren bir ay içerisinde işe iade talebinde bulunabilir. Ancak önceden tespit edilmesi gereken husus, iş yerinin iş güvencesi kapsamında olup olmadığı ve işçinin iş güvencesinden yararlanma şartlarını taşıyıp taşımadığıdır. İşe iade davası açabilmek için iş yerinde 30’dan fazla işçi çalışması ve en az 6 aylık kıdemin olması gerekmektedir. İşe iade davası mahkeme tarafından kabul edilirse, işten çıkarılan işçi, aynı koşullarla tekrar işe alınır. Aksi taktir de işveren tarafından işçiye dört aydan az olmamak üzere tazminat ödenmesine karar verilir. İşçinin boşta kaldığı süre için de dört aylık ücret ayrıca ödenir.
2) Kıdem Tazminatı Hakkı
İşçinin, haklı bir neden olmaksızın işten çıkarılması halinde, bir yıldan fazla işyerinde çalışmış olmak koşulu ile kıdem tazminatına hak kazanmaktadır. Kıdem tazminatına ilişkin hesaplama, her yıl için 30 günlük ücret üzerinden yapılmaktadır. Bu ücret işçinin aldığı brüt ücrettir. Yani vergilerinde dahil olduğu ücret baz alınır. Ayrıca bu ücrete, işçinin aldığı giyecek, yemek ve yol gibi diğer düzenli ödemeler de eklenir. Bundan dolayı kıdem tazminatının hesabında baz alınan brüt ücrete, giydirilmiş ücret denir. Örneğin, çalıştığınız işyerinde son aldığınız brüt ücret 3 bin 500TL ise ve işyerinde 5 yıldır çalışıyorsanız ve işten çıkartıldıysanız; kıdeminiz 17 bin 500 bin lira tutuyor.
3) İhbar Tazminatı Hakkı
Belirsiz süreli iş sözleşmelerinin feshinden bir süre önce durumun işten çıkarılacak işçiye bildirilmesi gerekir. Aynı durum işçi için de geçerlidir. İşçi haklı bir neden olmaksızın iş sözleşmesini feshetmek istiyorsa kanunda belirtilen sürelere uyması gerekmektedir. Aksi taktirde işçinin de ihbar tazminatı ödemesi gerekebilir. İhbar süreleri, işçinin kıdemine göre değişmektedir.
6 aydan az çalışmış işçi için 2 hafta,
6 ay – 1,5 yıl arası çalışmış işçi için 4 hafta,
1,5 yıl – 3 yıl arası çalışmış işçi için 6 hafta,
3 yıldan fazla çalışmış işçi için 8 hafta ihbar süresi bulunmaktadır.
Kanunda belirtilen ihbar süreleri boyunca iş sözleşmesi aynen devam eder ve bu sürelerin sonunda iş sözleşmesi feshedilmiş sayılır. Bu sürelere işveren uymazsa, işten çıkarılan işçinin haklarından biri olan ihbar tazminatı alacağı doğar.
4) Fazla Çalışma Ücreti Hakkı
İşçinin haftalık mesai süresi kanunen 45 saattir. Haftalık olarak bu sürenin aşılması halinde işveren tarafından %50 zamlı olarak fazla çalışma ücreti ödenmelidir. Burada önemli olan husus ara dinlenme yani molaların çalışma saatinden sayılmamasıdır. Ancak ara dinlenmenin çalışma saatinden sayılmaması için bazı şartların gerçekleşmiş olması gerekmektedir. İşçi bu süreleri istediği gibi kullanamazsa veya bu süreleri çalışmaya hazır bir şekilde geçirirse ara dinlenme süreleri çalışma saati hesabında dikkate alınır. Ayrıca işçinin günlük 11 saatten fazla çalışması veya kanunen gece vakti olarak kabul edilen 20.00-06.00 saatleri arasında 7,5 saatten fazla çalışması halinde de işveren tarafından fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekmektedir. İşçi hakları arasında önemli bir yer tutan fazla çalışma ücretinin ödenmemesi halinde işçi iş akdini haklı nedenle feshedebilir.
5) Yıllık İzin Hakkı
1 – 5 yıl arası kıdemi olan işçiler 14 gün
5 – 15 yıl arası kıdemi olan işçiler 20 gün
15 yıl ve üzeri kıdemi olan işçiler 26 gün yıllık izne hak kazanırlar.
İşçi çalıştığı süre boyunca yıllık izin haklarını tamamen kullanmamış olabilir. Bu durumda işten çıkarılan işçinin haklarından biri de kullanmadığı yıllık izin hakları için ücret alabilmesidir. İşçi tarafından talep edilmesine rağmen yıllık izne hak kazanılan yıl boyunca izin kullandırılmaması da haklı bir fesih nedenidir.
6) Ulusal Bayram ve Genel Tatil Ücreti Hakkı
Ülkemizdeki ulusal bayram ve genel tatil günleri; 1 Ocak, 23 Nisan, 1 Mayıs, 19 Mayıs, 15 Temmuz, 30 Ağustos, 29 Ekim ve dini bayramlarımıza denk gelen günlerdir. Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde işçinin işyerinde çalıştırılması halinde o gün kaç saat çalıştığına bakılmaksızın, işçiye 1 günlük ücreti kadar ilave ücret işveren tarafından ödenmelidir. Aksi takdirde işçi, işten çıkarak kıdem tazminatı ve diğer işçi haklarını talep edebilecektir.
7) Hafta Tatili Ücreti Hakkı
Her işçiye haftalık 7 gün olan çalışma süresinin içerisinde en az 1 günlük yani kesintisiz olarak 24 saat izin verilmesi gerekmektedir. Eğer, işveren tarafından hafta tatili gününde işçi çalıştırılıyorsa, işçinin günlük ücretinin %50 fazlası tutarında hafta tatili ücreti işçiye ödenmelidir. Eğer ki bu ücret işçiye ödenmez ise, işçi kanunen kendisine tanınan bu hakkını dava yolu ile talep edebilir.
8) İşsizlik Ödeneği Hakkı
İşsizlik ödeneği işten çıkarılan işçinin hakları arasındadır. Ancak bu haktan yararlanabilmek için bazı şartların yerine getirilmiş olması gerekmektedir.
İşçinin kendi rızası ve isteği dışında işten çıkarılmış olmalı,
İşçinin çıkarıldığı iş yerinde en az 120 gün yani 4 ay çalışmış olması gerekmekte,
İş sözleşmesinin bittiği tarihten önceki 3 yıl boyunca, işçinin adına en az 600 günlük işsizlik sigortası primi ödenmiş olmalıdır.
Bu şartları taşıyan işçiye SGK tarafından otomatik olarak işsizlik ödeneği bağlanmaz. Yani tüm şartlar sağlansa bile işçinin bu haktan yararlanabilmesi onun başvurusuna bağlıdır ve bu başvuruda süre şartı bulunmaktadır. Şöyle ki, işsizlik ödeneği almak isteyen işçi, iş sözleşmesinin bittiği tarihi takip eden 30 gün içerisinde, elektronik ortamda veya kuruma bizzat başvurarak işsizlik ödeneği talep etmelidir.
İşverenler çoğu zaman tazminat ödememek için SGK’ya işten ayrılış gerekçesini ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırılık olarak yani 29 koduyla bildirebilmektedir. Bu şekilde 29 koduyla işten çıkarılan işçinin hakları arasında dava açarak gerçek fesih nedenini ispatlama imkanı da bulunmaktadır. Dava açarak işsizlik maaşına hak kazanılabilecek gerçek fesih nedenini ispatlayan işçiler toplu olarak işsizlik maaşlarını alabilirler.
Av. Çılga Kumsal Şahin
